Dialekt szwajcarski niemiecki
Charakterystyka Szwajcarskiego Niemieckiego
"Szwajcarski niemiecki" (w języku standarowym niemieckim: Schweizerdeutsch; w niemieckich dialektach: Schwiizerdütsch, Schwyzerdütsch, Schwiizertüütsch, Schwizertitsch Mundar) to grupa dialektów alemańskich używanych w niemieckojęzycznej części Szwajcarii oraz w niektórych społecznościach alpejskich w północnych Włoszech graniczących ze Szwajcarią.
Dialekty alemańskie używane w innych krajach, takie jak dialekty Liechtensteinu i austriackiego Vorarlbergu, są również ściśle powiązane ze szwajcarskim niemieckim.
Standardowy niemiecki a dialekt szwajcarski niemiecki
Szwajcarski niemiecki nie powinien być mylony z szwajcarskim standardowym niemieckim, który jest odmianą standardowego niemieckiego używaną w Szwajcarii.
Szwajcarski standardowy niemiecki jest w pełni zrozumiały dla wszystkich użytkowników standardowego niemieckiego.
Natomiast dialekt szwajcarski niemiecki jest trudny do zrozumienia dla wielu osób spoza Szwajcarii, zwłaszcza dla Niemców z północy. Wywiady w szwajcarskim niemieckim, gdy są pokazywane w niemieckiej telewizji, wymagają napisów.
Nauczanie i Użycie Dialektu
Szwajcarski niemiecki jest językiem ojczystym dla większości mieszkańców niemieckojęzycznej części Szwajcarii.
Szwajcarscy uczniowie uczą się standardowego niemieckiego od szóstego roku życia, co pozwala im na zrozumienie, pisanie i mówienie w tym języku. W codziennym życiu preferują jednak używanie dialektu.
Codzienne Zastosowanie
W przeciwieństwie do większości regionalnych języków w Europie, szwajcarski niemiecki jest codziennym językiem mówionym we wszystkich warstwach społecznych, zarówno w miastach, jak i na wsi. Używanie szwajcarskiego niemieckiego nie wiąże się z niższością społeczną czy edukacyjną i odbywa się z dumą.
Istnieją pewne sytuacje, w których wymagane jest używanie standardowego niemieckiego, np. w edukacji, wielojęzycznych parlamentach oraz w oficjalnych serwisach informacyjnych.
Medialna Dyglosja
Sytuacja językowa w Szwajcarii jest nazywana "medialną dyglosją", gdzie językiem mówionym jest głównie szwajcarski niemiecki, a językiem pisanym standardowy niemiecki.
Szwajcarski niemiecki jest używany w programach lokalnych stacji telewizyjnych i radiowych, takich jak TeleZüri, TeleBärn i Telebasel. Szwajcarska telewizja publiczna Schweizer Fernsehen nadaje programy informacyjne w dialekcie, np. Schweiz aktuell.
Dialekty Szwajcarskiego Niemieckiego
"Szwajcarski niemiecki" to ogólne określenie regionalne obejmujące różnorodne dialekty.
Główne podziały lingwistyczne to dolnoalemański, górnoalemański i wysokoalemański. Wzajemne zrozumienie między tymi grupami jest płynne, pomimo pewnych różnic w słownictwie.
- Dolnoalemański: Używany w północnych częściach Szwajcarii, Bazylei i okolicach Jeziora Bodeńskiego.
- Górnoalemański: Mówiony na większości płaskowyżu szwajcarskiego, podzielony na grupę wschodnią i zachodnią.
- Wysokoalemański: Mówiony w Alpach.
Dialekty różnią się lokalnie, a mówienie dialektem jest ważnym elementem tożsamości regionalnej, kantonalnej i narodowej.
Pomimo zróżnicowanych dialektów, Szwajcarzy wciąż potrafią się porozumiewać. Mogą mieć jednak szczególne trudności ze zrozumieniem dialektów Walliser.
Różnice pomiędzy szwajcarskim niemieckim a standardowym niemieckim
Różnice można spotkać praktycznie na każdym kroku - w słownictwie, wymowie, gramatyce, czasach, zapożyczeniach.
Wymowa
Znaczącą różnicą między językiem szwajcarskim a standardowym niemieckim jest wymowa.
Jednym szczególnie charakterystycznym przykładem jest dźwięk "ch", który jest wymawiany w znacznie bardziej gardłowy sposób w języku szwajcarskim i zwykle jest używany tam, gdzie w niemieckim standardowym miałby być dźwięk "k". W rezultacie słowo "kalt" (zimno) staje się "chalt", a słowo "koch" (gotować) staje się "choch".
Inną cechą charakterystyczną dla szwajcarsko-niemieckiego jest to, że nie ma tam dwugłosów (podwójnych dźwięków samogłosek). Jeśli dwie samogłoski znajdują się obok siebie, traktowane są one jak osobne i odrębne dźwięki, z naciskiem na pierwszą. Jeśli dwie takie same samogłoski występują jednocześnie, rezultatem jest dłuższy i bardziej wydłużony dźwięk.
To prowadzi do kilku sytuacji, w których dane słowo będzie wydawać się mieć dwa odrębne dźwięki samogłoski w szwajcarskim niemieckim, ale tylko jeden w niemieckim standardowym. Na przykład, "äi", "ou", "ie", "ue", "üe" są każdym pojedynczym zlepionym dźwiękiem w niemieckim standardowym, ale są wymawiane jak napisane w niemieckim szwajcarskim: "eu" brzmi jak "ä + u", a "öi" jest gdzieś pomiędzy "o + i" a "ö + i".
Mniej czasów
W szwajcarskim niemieckim występują tylko dwa czasy czasowników: czas przeszły perfekt i czas teraźniejszy. Tam, gdzie w niemieckim standardowym używany byłby czas prosty przeszły, w szwajcarskim niemieckim używa się imiesłowu czasu przeszłego.
Można to zobaczyć na przykładzie powiedzenia "ich ging" w niemieckim standardowym (poszedłem), które staje się "Ich bi gange" w niemieckim szwajcarskim (bi będące imiesłowem czasu przeszłego, dając "poszedłem"). Innym przykładem jest "er war" (on był) w niemieckim standardowym — Szwajcarzy mówią zamiast tego "är isch gsi" (on był).
Brak "ß"
Tam, gdzie standardowy niemiecki używa ß, szwajcarski niemiecki po prostu używa podwójnego "ss”. Oba oznaczają, że słowo ma długie lub twarde „s”, więc ta różnica dotyczy tylko języka pisanego.
Na przykład, niemieckie standardowe słowo na ulicę to straße, ale w szwajcarskim niemieckim jest to zapisane jako strasse.
Zdrobnienia
W standardowym niemieckim formy zdrobniałe kończą się na -chen lub -lein, w szwajcarskim niemieckim kończą się na -li.
Na przykład, w standardowym niemieckim "Haus" staje się "Häuschen" (domek), a w szwajcarskim niemieckim "Hüüsliin".
Inne przykłady to:
- Kätzli (kociak)
- Hündli (mały pies)
- Ängeli (aniołek)
- Zakończenie -li może również być dodane do imion, np. Benjaminli.
Przykładowe słownictwo w szwajcarskim niemieckim
Liczby w dialekcie szwacarsko niemieckim:
- 1 – eis
- 2 – zwöi
- 3 – drü
- 4 – vier
- 5 – füf
- 6 – säch
- 7 – sibe
- 8 – acht
- 9 – nüün
- 10 – zäh
- 11 – euf
- 12 – zwöuf
- 13 – dryzäh
- 14 – vierzäh
- 15 – füfzäh
- 16 – sächzäh
- 17 – sibezäh
- 18 – achtzäh
- 19 – nüünzäh
- 20 – zwänzg
- 30 – dryssg
- 40 – vierzg
- 50 – füfzg
- 60 – sëchzg
- 70 – sibezg
- 80 – achzg
- 90 – nüünzg
- 100 – Hundert
- 1,000 – Tuusig
- one million – en Million
- one billion – e Milliarde
- one trillion – en Billion
Dni tygodnia:
- poniedziałek - Mäntig
- wtorek - Zischtig
- środa - Mitwuch
- czwartek - Dunschtig
- piątek - Friitig
- sobota - Samschtig
- niedziela - Sunntig
Różnice w słowach i zwrotach:
Znaczenie | Standardowy niemiecki | Dialekt szwajcarski niemiecki |
dzień dobry | Guten Tag | Grüezi |
dzień dobry (w stosunku do wielu osób) | Guten Tag | Grüezi mitenand |
dobrywieczór | Guten Abend | Gueten Abig |
cześć | hallo | hoi / salü / sali |
cześć (w stosunku do wielu osób) | hallo | hoi zäme |
do widzenia | Auf Wiedersehen / tschüss | (Uf) Widerluege / ciao / tschüss |
dziękuje | danke | merci |
dziękuję bardzo | vielen dank | merci vilmal |
smacznego | guten appetit | en guete |
bilet | Fahrakarte | Billett |
tramwaj | Strassenbahn | Tram |
rower | Fahrrad | Velo |
pracować | arbeite | schaffe |
ziemniak | Kartoffel | Herdöpfel |
marchewka | Karotte | Rüebli |
czekolada | Schokolade | Schoggi |
telefon komórkowy | Handy | Natel |
Ciekawostki
Szwajcarscy Amisze z hrabstwa Adams w stanie Indiana również używają formy szwajcarskiego niemieckiego.